Hát đúm là thể loại dân ca của đồng bào Mường ở huyện Ngọc Lặc. Hát đúm chủ yếu là dùng để hát đối đáp giao duyên nam nữ, nhưng cũng có nhiều bài hát đúm mang tính tự sự hoặc kể lại một sự kiện lịch sử nào đó. Hát đúm của người Mường Ngọc Lặc khác với hát đúm của người Việt (Kinh) ở vùng Phú Thọ, kể cả làn điệu đến việc đặt câu từ.

     Về nội dung, hát đúm của người Mường Ngọc Lặc rất phong phú. Thường là do người hát linh hoạt đặt ra để đối đáp với “đối phương” trong khi hát giao duyên nhằm so tài cao thấp giữa hai “phe” trong cuộc hát, nên những bài hát đúm không đòi hỏi nhất thiết phải rập khuôn theo bài đã có sẵn như những bài “xường cổ” trong luật hát xường ở Thiết Ống (Bá Thước, Thanh Hóa) – trừ những bài hát đúm mang tính tự sự hoặc có nội dung kể lại các sự kiện lịch sử. Do đó, trong khi tham gia cuộc hát, đòi hỏi người hát phải biết linh hoạt, sáng tác kịp thời, phù hợp với nội dung mới đối đáp kịp với “đối phương” tương tự như hò đối đáp ở miền xuôi. Trong khi hát nếu không may một bên bị thua thì phải mời trầu bên được. Có thể nói, đây là một chi tiết nhằm tạo cho cuộc hát thêm say sưa, lãng mạn.

Thương... thương... nhớ... nhớ...

thương... thời... thương

Miếng trầu là ngãi tương tư

Không ăn cầm lấy cũng như ăn rồi...

Miếng trầu là ngãi tương vàng

Không ăn cầm lấy cho nàng được... vui.

     Hát đúm của người Mường Ngọc Lặc thường được diễn ra vào ban đêm khi làng có lễ hội hoặc có thanh niên nam nữ ở làng (hoặc Mường) khác đến chơi làng (hoặc Mường) sở tại. Thanh niên nam nữ làng sở tại chờ cho tối đến là kéo tới nhà có khách lạ, sau khi chào hỏi xin phép chủ nhà, được chủ nhà đồng ý, vậy là họ têm trầu vào đĩa đưa ra mời khách rồi hát câu “mở lời” mời khách cùng hát đúm đối đáp. Đây là hình thức sinh hoạt văn hóa mang đậm nét nhân văn độc đáo. Các câu hát đúm nhất thiết chỉ được sáng tác theo thể loại ca dao dân ca ở dạng “lục bát” hoặc “lục bát biến thể”, ngoài ra không được sáng tác theo thể loại văn vần khác. Ví dụ:

 ... Biết nhau từ thuở còn thơ

Cùng nhau sàng cát trong tờ mo nang

Đuổi nhau chạy khắp đường làng

Tranh nhau từng chiếc lá vàng đánh rơi

Giận nhau thể chẳng cùng chơi

Hôm sau gọi có nửa lời lại sang

Giờ đây em bắc anh nam

Đường xa bái ngái biết làm sao đây.

 (Bài “Thương nhớ, nhớ thương” đúm giao duyên”)

      hay như:

 ... Chân đi chân đứng chân ôi

Chẳng đi chẳng đứng chân ngồi lại đây

Ngồi buồn tính đốt ngón tay

Tính đi tính lại ngón này hơn trăm

Tính tháng rồi lại tính năm

Tính năm rồi lại tính ngày

Tính đi tính lại ngón này hơn trăm

Nhớ ai hôm sớm đằm đằm

Chiếu chẳng muốn nằm cơm chẳng muốn ăn...

 (Bài “Chân đi” - đúm giao duyên đó là những bài được người hát sáng tác theo thể thơ “lục bát” hoặc “lục bát biến thể”)

     Lại có những bài biến thể rất phóng túng như:

Anh đi lính thú thuở nhà vương

Việc quan khó nhọc nàng có thương anh cùng

Nằm đất nằm cát nằm vùng

Nằm đất nằm cát nằm cùng gió sương

Không chiếu lại cũng chẳng giường

Anh đi tuần thú phải nằm bờ nằm

bụi nàng có thương chăng là

Ngó xuống sông nước chảy sa sá

Ngó lên rừng những lá cùng cây

Đau đớn lòng dạ anh thay hỡi nàng

Anh đi lính thú ở Cao Bằng

Việc quan khó nhọc nàng biết

chăng nàng hời...”

(Bài “Đúm lính kể khổ” mang tính tự sự)

     Điều đặc biệt là hát đúm của đồng bào Mường Ngọc Lặc được sáng tác và hát bằng tiếng Kinh, nhưng trong làn điệu lại mang đậm nét cách phát âm của tiếng Mường, nói một cách cụ thể hơn, hát đúm của người Mường, Ngọc Lặc có âm điệu của hát “xường” – một thể loại hát dân ca Mường – ví dụ: Khi cất giọng hát người hát thường vào đề bằng từ: .... thương ... thương .... nhớ ... nhớ ... thương... thương... và người nghe (tức là người ở phe “đối phương”) sẽ hát đế đệm theo (như kiểu tiếng đế trong hát chèo) bằng các từ: Xường... xương... xướng... hái... ài... ới (nghĩa là thương nhiều lắm anh ơi) nếu người đệm là nữ, hoặc hai từ “ài... ới” sẽ được thay bằng hai từ “ời... ới”, nếu người hát đệm là nam, cách xưng hô trong “hát đúm đối đáp” của người Mường Ngọc Lặc nam nữ thường gọi nhau là “anh”, là “chị” điểm này hơi giống với cách xưng hô của các “liền anh”, “liền chị” quan họ Bắc Ninh).

     Có lần tôi được nghe bà cụ Niu (năm 1964 là 102 tuổi) ở làng Cống, xã Cao Khê, nay là thôn Cao Hưng, xã Ngọc Khê (Ngọc Lặc) kể lại rằng, về thời gian ra đời “hát đúm” có trước “hát xường”, điều này không biết có chính xác không, sau này cần phải có sự khảo cứu lại, nhưng theo tôi nghĩ “hát đúm” của người Mường vùng Ngọc Lặc là một trong số các làn điệu và hình thức hát dân ca cổ điển của người Mường và là hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian độc đáo vừa “dân dã lại vừa bác học”. Chỉ tiếc rằng ngày nay “hát đúm” của người Mường Ngọc Lặc đã bị dòng thời gian che lấp, hầu hết những người một thời say mê với những đêm hát giao duyên đầy lãng mạn đã về “bên kia thế giới”, số còn lại chẳng được mấy và tất thảy các cụ đã ở vào tuổi “thượng thượng thọ” cả rồi nên không mấy ai còn quan tâm tới hát đúm nữa.

     Trên đây là mấy nét về thể loại dân ca hát đúm của đồng bào Mường ở Ngọc Lặc, tôi mạo muội giới thiệu và hy vọng có sự trao đổi lại của độc giả. Thiết nghĩ có lẽ các cơ quan chức năng cần sưu tầm, khôi phục lưu giữ lại loại hình sinh hoạt văn hóa đáng quý này.

Bùi Văn Trinh

(Nguồn: ThanhhoaOnline)