Một trong rất nhiều lý do để "Truyện Kiều" trở thành tuyệt tác có một không hai trong lịch sử văn học nước ta hơn hai thế kỷ qua là nhiều câu thơ trong tác phẩm này có sức thoát ly hoàn cảnh cụ thể của tác phẩm để tự lập sống cuộc đời riêng trong từng hoàn cảnh của độc giả...

"Truyện Kiều" của đại thi hào Nguyễn Du có 3.254 câu. Là một tuyệt tác, nên nói chung, câu nào cũng hay, tuy mức độ khác nhau. Như vậy có nghĩa là, có câu hay nhiều, câu hay ít, thế mà từ xưa đến nay, ta chưa thấy các nhà nghiên cứu, phê bình chỉ cho bạn đọc biết những câu thơ điển hình trong "Truyện Kiều", trong khi bài viết khen "Truyện Kiều" có số lượng hết sức đồ sộ. Phải chăng các nhà nghiên cứu, phê bình không muốn làm điều đó, nghĩa là không muốn thống kê những câu Kiều hay nhất vì sợ "tủi thân" những câu không được nhắc tới, trong khi chúng vẫn là những câu thơ hay trong thi đàn nói chung. Hay là các nhà nghiên cứu, phê bình sợ những câu mình nêu ra không đúng với cách thẩm định của người khác? Tôi nghĩ rằng, mọi sự so sánh, lựa chọn là tương đối, tuy nhiên với những người thấu hiểu "Truyện Kiều", những câu họ chọn lựa, dù không được bạn đọc đồng tình một trăm phần trăm, thì phần lớn cũng được đông đảo chấp nhận.

Một trong rất nhiều lý do để "Truyện Kiều" trở thành tuyệt tác có một không hai trong lịch sử văn học nước ta hơn hai thế kỷ qua là nhiều câu thơ trong tác phẩm này có sức thoát ly hoàn cảnh cụ thể của tác phẩm để tự lập sống cuộc đời riêng trong từng hoàn cảnh của độc giả. Không chỉ những "năm Gia Tĩnh triều Minh", không chỉ thời cụ Nguyễn Du, mà ngày nay, khi yêu nhau, một chàng trai tặng quà cho bạn gái của mình, thì có thể dùng ngay lời của Kim Trọng nói khi tặng quà cho Thuý  Kiều , hết sức văn hóa và tế nhị vì biết giảm nhẹ giá trị vật chất, nhấn mạnh giá trị kỷ niệm:

Rằng: trăm năm kể từ đây
Của tin gọi một chút này làm ghi.

Rồi khi tình yêu đang nồng nàn, vì lẽ gì đó, đôi lứa phải xa nhau, chàng trai nào mà chẳng muốn dặn dò người tình chung thủy, giữ gìn mọi thứ vì tình yêu của họ. Dặn người yêu chung thuỷ, giữ gìn là một câu không dễ tìm ra lời, vì có thể làm người yêu phật ý… Trong khi bạn đang lúng túng chưa biết dùng lời lẽ thế nào để chuyển tải ý ấy, thì tốt nhất, hãy mượn ngay lời chàng Kim đã dặn Thuý Kiều trước lúc chia tay về nhà hộ tang chú:

Gìn vàng, giữ ngọc cho hay
Cho đành lòng kẻ chân mây cuối trời.

Hồi còn trai trẻ, tôi yêu một cô gái là giáo viên. Hôm cô bạn dẫn về nhà để tôi "thưa chuyện" với bố cô về chuyện tình yêu chúng tôi. Lúc đó tôi như "bỏ quên trí khôn ở nhà", lúng túng mãi mới diễn đạt được điều mình muốn nói. Khi nói xong, tôi căng thẳng chờ ý kiến của ông, rất sợ ông khước từ vì lý do khoảng cách hai quê quá xa xôi, hơn nữa, tôi nghĩ rằng nếu ông đồng ý thì cũng sẽ "thuyết giáo" dài dòng chứ không đơn giản gật đầu. Không ngờ, nghe xong tôi trình bày, ông đọc: “Thương sao cho trọn thì thương/ Tính sao cho vẹn mọi đường, thì vâng!” làm tôi tiêu tan hết căng thẳng, và chuyển sang nói chuyện với ông không phải với tư cách giữa con rể và bố vợ tương lai, mà của hai người cùng tâm đắc "Truyện Kiều". Thế đấy, có những câu Kiều không những giúp người ta chuyển tải ý kiến của mình một cách trọn vẹn hết sức văn hóa, mà xích những người xa lạ gần lại với nhau!

Hai câu Nguyễn Du tả mụ Tú Bà của mấy thế kỷ trước giúp ta ngày nay có thể thốt hết khi thấy một người đàn bà to béo mà mình ít cảm tình: “Thoắt trông nhờn nhợt màu da/ Ăn gì to lớn đẫy đà làm sao!”. Rồi: “Đàn bà dễ có mấy tay/ Đời xưa mấy mặt, đời này mấy gan”, chúng ta có thể đọc lên rất "đắc địa" sau khi nghe chuyện kể về một người đàn bà cay nghiệt, dù bà ta chẳng có gì liên quan với Hoạn Thư cả.

Chỉ đơn cử vài ba ví dụ để nói rằng, rất nhiều câu Kiều có thể thoát ly "Truyện Kiều" mà sống trong cuộc sống hàng ngày, làm giàu thêm ngôn ngữ chúng ta. Nói chung phần lớn những câu kiều hay đều có sức sống độc lập như thế.

"Truyện Kiều" có quá nhiều câu hay, nên chọn câu hay, thật khó! Lúc đầu tôi "sơ tuyển" 100 cặp câu thì chưa đến nỗi khó lắm, nhưng khi rút xuống 50, thật nan giải, gạt bỏ câu nào cũng thấy tiếc.

Để giúp các bạn trẻ thời nay vì quá bận rộn với kinh tế thị trường, không có đủ thời gian đọc hết toàn bộ "Truyện Kiều", tôi xin chọn 50 cặp lục bát mà tôi cho là hay nhất, để trong một quãng thời gian ngắn, bạn đọc có thể tiếp cận với những câu Kiều đặc sắc, đồng thời với các bạn đang yêu, may chăng từ những câu Kiều này, có thể "hoạt ngôn" hơn trong những trạng thái khó xử của cuộc sống.

(Số thứ tự đánh theo sự xuất hiện trong "Truyện Kiều")

1- Cỏ non xanh tận chân trời/ Cành lê trắng điểm một vài bông hoa.

2- Sống làm vợ khắp người ta/ Hại thay thác xuống làm ma không chồng.

3- Người đâu gặp gỡ làm chi/ Trăm năm biết có duyên gì hay không.

4- Ngổn ngang trăm mối bên lòng/ Nên câu tuyệt diệu ngụ trong tính tình.

5- Một mình lưỡng lự canh chầy/ Đường xa nghĩ nỗi sau này mà kinh.

6- Sầu đong càng lắc càng đầy/ Ba thu dồn lại một ngày dài ghê.

7- Mành tương phất phất gió đàn/ Hương gây mùi nhớ trà khan giọng tình.

8- Gió chiều như giục cơn sầu/ Vi lô hiu hắt như mầu khơi trêu.

9- Rằng: trăm năm, kể từ đây/ Của tin gọi một chút này làm ghi.

10- Bây giờ rõ mặt đôi ta/ Biết đâu rồi nữa chẳng là chiêm bao.

11- Gìn vàng giữ ngọc cho hay/ Cho đành lòng kẻ chân mây cuối trời.

12- Trăng thề còn đó trơ trơ/ Dám xa xôi mặt mà thưa thớt lòng.

13- Ông tơ ghét bỏ chi nhau/ Chưa vui sum họp đã sầu chia phôi.

14- Đau lòng tử biệt sinh ly/ Thân còn chẳng tiếc, tiếc gì đến duyên.

15- Phận sao đành vậy cũng vầy/ Cầm như chẳng đỗ những ngày còn xanh.

16- Trong tay đã sẵn đồng tiền/ Dù lòng đổi trắng thay đen khó gì.

17- Đau lòng kẻ ở người đi/ Lệ rơi thấm đá, tơ chia rũ tằm.

18- Biết thân đến bước lạc loài/ Nhị đào thà bẻ cho người tình chung.

19- Miếng ngon kề đến tận nơi/ Vốn nhà cũng tiếc, của trời cũng tham.

20- Đoạn trường thay lúc phân kỳ/ Vó câu khấp khểnh, bánh xe gập ghềnh.

21- Thôi con còn nói chi con/ Sống nhờ đất khách, thác chôn quê người.

22- Từ đây góc bể bên trời/ Nắng mưa thui thủi quê người một thân.

23- Vi lô san sát hơi may/ Một trời thu để riêng ai một người.

24- Dặm khuya ngất tạnh, mù khơi/ Thấy trăng mà thẹn những lời non sông.

25- Thoắt trông nhờn nhợt màu da/ Ăn gì to lớn đẫy đà làm sao.

26- Thương ôi tài sắc bậc này/ Một dao oan nghiệt đứt dây phong trần.

27- Cũng liều nhắm mắt đưa chân/ Mà xem con tạo xoay vần đến đâu.

28- Đêm thu khắc lậu, canh tàn/ Gió cây trút lá, trăng ngàn ngậm gương.

29- Thân lươn bao quản lấm đầu/ Chút lòng trinh bạch từ sau xin chừa.

30- Vui là vui gượng kẻo là/ Ai tri âm đó mặn mà với ai.

31- Đã đày vào kiếp phong trần/ Sao cho sỉ nhục một lần mới thôi.

32- Rõ ràng trong ngọc trắng ngà/ Dày dày sẵn đúc một toà thiên nhiên.

33- Thương sao cho trọn thì thương/ Tính sao cho vẹn mọi đường thì vâng.

34- Vầng trăng ai xẻ làm đôi/ Nửa in gối chiếc nửa soi dặm trường.

35- Long lanh đáy nước in trời/ Thành xây khói biếc non phơi bóng vàng.

36- Bước vào phòng cũ lầu thơ/ Tro than một đống, nắng mưa bốn tường.

37- Bốn phương mây trắng một màu/ Trông vời cố quốc biết đâu là nhà.

38- Bề ngoài thơn thớt nói cười/ Mà trong nham hiểm giết người không dao.

39- Nhẹ như bấc, nặng như chì/ Gỡ cho ra nợ còn gì là duyên.

40- Phận bèo bao quản nước sa/ Lênh đênh đâu nữa cũng là lênh đênh.

41- Biết thân tránh chẳng khỏi trời/ Cũng liều mặt phấn cho rồi ngày xanh.

42- Đến bây giờ mới thấy đây/ Mà lòng đã chắc những ngày một hai.

43- Tiếc thay chút nghĩa cũ càng/ Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng.

44- Đàn bà dễ có mấy tay/ Đời xưa mấy mặt, đời này mấy gan.

45- Phong trần mài một lưỡi gươm/ Những phường giá áo túi cơm sá gì.

46- Chọc trời khuấy nước mặc dầu/ Dọc ngang nào biết trên đầu có ai.

47- Một cung gió thảm mưa sầu/ Bốn dây rỏ máu năm đầu ngón tay.

48- Đánh tranh chụm nóc thảo đường/ Một gian nước biếc mây vàng chia hai.

49- Thẫn thờ lúc tỉnh lúc mê/ Máu theo nước mắt, hồn lìa chiêm bao.

50- Tưởng bây giờ là bao giờ/ Rõ ràng mở mắt còn ngờ chiêm bao.

Nếu chỉ được chọn 10 câu (top ten), tôi tiến cử danh sách sau:

1 - Sống làm vợ khắp người ta

Hại thay thác xuống làm ma không chồng.

2 - Một mình lưỡng lự canh chầy

Đường xa nghĩ nỗi sau này mà kinh.

3- Dặm khuya ngất tạnh mù khơi

Thấy trăng mà thẹn những lời non sông.

4 - Cũng liều nhắm mắt đưa chân

Mà xem con tạo xoay vần đến đâu.

5 - Thân lươn bao quản lấm đầu

Chút lòng trinh bạch từ sau xin chừa.

6 - Đã đày vào kiếp phong trần

Sao cho sỉ nhục một lần mới thôi.

7 - Long lanh đáy nước in trời

Thành xây khói biếc non phơi bóng vàng.

8 - Bốn phương mây trắng một mầu

Trông vời cố quốc biết đâu là nhà.

9 - Biết thân tránh chẳng khỏi trời

Cũng liều mặt phấn cho rồi ngày xanh.

10 - Phận bèo bao quản nước sa

Lênh đênh đâu nữa cũng là lênh đênh.

Có thể mười câu tôi cho là hay nhất, không đúng với cách chọn lựa của những người khác. Nhưng tôi tin, phần lớn số câu trong 50 cặp câu trên kia sẽ có mặt trong danh sách 50 cặp câu Kiều hay nhất tự chọn của mọi người yêu mến "Truyện Kiều".

Tháng 4/2011

Vương Trọng

(Nguồn: Văn nghệ Công An)