Ở "Truyện Kiều", ta cảm nhận được những gì hài hoà, êm dịu nhất của lục bát ca dao bằng lối ngắt nhịp chẵn và lối gieo vần bằng, tạo cho câu thơ dáng dấp uyển chuyển, cân đối, dễ thuộc và dễ nhớ:

Trăm năm/ trong cõi/ người ta,

Chữ tài/ chữ mệnh/ khéo là/ ghét nhau.

Trải qua/ bao cuộc bể dâu,

Những điều/ trông thấy/ mà đau đớn lòng.

Thông thường, một tác phẩm văn chương hay phải đạt được hai yêu cầu: có sự đổi mới trong nội dung lẫn hình thức nghệ thuật, đồng thời phải kế thừa được những nét văn hoá truyền thống của dân tộc. "Truyện Kiều" của Nguyễn Du đã đáp ứng được hai yêu cầu đó. Ngoài việc sự dụng những yếu tố của lục bát ca dao, "Truyện Kiều" còn mang đến cho người đọc sự đổi mới đầy sáng tạo. Câu thơ lục bát giờ đây ngoài cách gieo vần bằng và cách ngắt nhịp chẵn còn có cách ngắt nhịp lẻ: câu thơ với nhịp: 3/3, 1/5, 2/1/3, 3/5, 3/3/2, 5/3, v.v… trên nên linh hoạt và sinh động hơn cùng với cách gieo vần đa dạng có thể thay đổi theo giới hạn cho phép, miễn sao giữ được cái hay, cái đẹp, cái độc đáo, mượt mà thắm thiết riêng có của nó:

- Làn thu thủy/ nét xuân sơn,

Hoa ghen thua thắm/ liễu hờn kém xanh.

- Hỏi tên/ rằng: Mã Giám Sinh,

Hỏi quê/ rằng: huyện Lâm Thanh cũng gần.

Mặt khác, so với lục bát ca dao, sự sáng tạo ở "Truyện Kiều" còn thể hiện trong việc đưa vào tác phẩm những từ láy, điệp từ, thành ngữ và cả nững lời nói trong sinh hoạt hàng ngày của quần chúng lao động, xoá bỏ hoàn toàn sự đơn điệu và tẻ nhạt, góp phần làm thay đổi lục bát tạo sự hấp dẫn, nhưng không làm mất đi âm điệu vốn có của nó:

Nghĩ rằng bưng kín miệng bình,

Nào ai có khảo mà mình lại xưng

Câu thơ của Nguyễn Du càng về sau càng uyển chuyển, đầy nhạc tính, nâng nghệ thuật thơ lục bát dến một giá trị độc đáo, làm nền tảng cho thơ lục bát Việt Nam tiếp tục phát triển đến đỉnh cao rực rỡ.

Tóm lại, ngoài việc kế thừa nền văn học dân gian, nhất là lục bát ca dao, Nguyễn Du đã có sự sáng tạo, góp phần đưa "Truyện Kiều" lên đỉnh cao thơ lục bát.

Sau "Truyện Kiều", nền văn học nước nhà còn ghi nhận nhiều tác phẩm có giá trị khác. "Lục Vân Tiên" của Nguyễn Đình Chiểu là một ví dụ điển hình. Những từ ngữ, hình ảnh được nhà thơ sáng tạo và đưa vào sử dụng rất đổi thân quen, giản dị, dễ hiểu và gần gũi với cuộc sống con người. Trong suốt chiều dài tác phẩm, ta thấy nhiều câu thơ mang dáng dấp văn học dân gian, những yếu tố của ca dao- dân ca được sử dụng rất thành công:

Xin đừng tham đó bỏ đăng,

Chơi lê quên lựu, chơi trăng quên đèn.

Và những câu thơ lấy ý từ ca dao cổ:

Tới đây thì ở lại đây,

Cùng con gái lão xum vầy thất gia.

So với "Truyện Kiều", yếu tố ca dao – dân ca trong "Lục Vân Tiên" được khai thác và sử dụng với tầng số lớn hơn, âm điệu câu thơ nhẹ nhàng hơn, êm ái hơn. Bên cạnh đó, những cách xưng tên trong lối bạch, lối tuồng, những bài học nhân quả những triết lý sống không màng danh lợi là những dấu ấn mà lục bát ca dao đã để lại trong tác phẩm.

Mặt khác, tác phẩm cũng có những bước tiến mới. Những lời văn bóng bẩy, trau chuốt hầu như vắng bóng, thay vào đó là những lời nói mộc mạc, dân dã đậm đà phong vị quê hương của người Nam bộ:

Ai ai cũng ở trên đời,

Chính chuyên, trắc nết chết thời cũng ma.

Chính vì thế tác phẩm đã mang đến cho người đọc sự gần gũi khó quên, man mác tình người, tình nhân loại.

Đọc tác phẩm, người ta có thể thấy những cảnh đời, những kiếp người, những tư tưởng tình cảm và cuộc sống tinh thần của mình ở đó. Có thể nói, việc sử dụng sáng tạo những từ ngữ, hình ảnh trong ca dao – dân ca đã đưa lục bát tiến thêm một bước tiến mới trong việc hội nhập vào sự phát triển chung của nền văn học Việt Nam giai đoạn trung đại. Rõ ràng, lục bát đã thật sự đi vào lòng người, kẳng định sự lựa chọn của các tác giả là đúng đắn và phù hợp. Lục bát đã có một giá trị cao quý cho đến ngày nay và được nâng lên tầm vóc cao hơn qua các cây bút hiện đại.

2.3. Lục bát trong văn học hiện đại :

Lịch sử văn học Việt Nam đã chứng minh một sự thật hiển nhiên là thể thơ lục bát - một thể thức thơ ca dân tộc – đã có vị trí xứng đáng của nó trong văn học dân gian, văn học trung đại và thơ ca hiện đại. Điểm qua các tác giả tiêu biểu của thơ ca Việt Nam hiện đại, ta có thể khẳng định một điều rằng "ở đâu cũng có thơ lục bát".

Ở những mức độ khác nhau, các nhà thơ đã tỏ ra hấp thụ được những cảm xúc và phô diễn lại bằng thể lục bát, cố gắng tìm đến cách xử lý thích hợp trong khi sử dụng thể thơ dân tộc để đạt tới hiệu quả nghệ thuật trong sáng tác thơ ca của mình. Tiêu biểu ở thể loại này có các nhà thơ: Tản Đà, Tố Hữu, Nguyễn Bính, Huy Cận, Nguyễn Duy…Trong khuôn khổ bài viết này, người viết chỉ đề cập đến một vài nhà thơ trong số rất nhiều nhà thơ nổi tiếng của Việt Nam.

Có thể nói, trong số những nhà thơ hồi đầu thế kỷ XX - thời kỳ bắt đầu sáng tác bằng chữ quốc ngữ theo mẫu tự La tinh chứ không phải bằng chữ Hán hay chữ Nôm - nổi lên tên tuổi Tản Đà (Nguyễn Khắc Hiếu) với những vần điệu quả thực đã làm rung động lòng người, đã ăn sâu, thấm khắp giai tầng xã hội và được truyền tụng trong đông đảo tầng lớp nhân dân lao động. Bởi ngoài sự kế thừa văn học dân gian, Tản Đà còn có những bước tiến mới so với ca dao.

Trước hết, ảnh hưởng của văn học dân gian có thể nói là rất đậm trong thơ lục bát của Tản Đà. "Trong số các nhà thơ cận hiện đại, Tản Đà là nhà thơ được dân gian hoá mạnh và sâu hơn cả". Trong đó phải kể đến ảnh hưởng của các câu hát lý giao duyên theo quy tắc hiệp vần bằng trắc cùng với cách gieo nhịp chẵn và ngôn ngữ đã có trong ca dao như đại từ ai, mình, ta … rất uyển chuyển và duyên dáng

Ai làm cho khói lên trời,

Cho mưa xuống đất cho người biệt ly.

Ai làm Nam Bắc phân kỳ,

Cho sa hàng lệ đầm đìa tấm thương.

Bên cạnh việc kế thừa lục bát ca dao, trong thơ lục bát của Tản Đà ta còn bắt gặp những nét mới ở việc sử dụng những từ mới rất đắt nghĩa, giàu giá trị gợi tả, gần gũi với lời ăn tiếng nói trong sinh hoạt của người bình dân:

Von vót cái cần câu tre,

Để câu ở bến sông Kỳ ta chơi.

Với từ ngữ không văn hoa, trao chuốt, gọt giũa, ấy thế mà các bài lục bát trên đã ăn sâu vào lòng người đọc. Đó là hình ảnh gợi cảm, mang đậm tính sáng tạo:

Hỡi anh mà đi ô thâm,

Ô nhiễu, ô vóc hay là ô em.

Và những câu lục bát biến thể giàu âm điệu gây hiệu quả bất ngờ, góp phần đưa lục bát hội nhập vào nền văn học dân tộc:

Một con sông, ba bảy con sông Đà,

Trăm công nghìn nợ trông vào một em.

Bao giờ sạch nợ giàu thêm,

Để anh đi kéo gỗ lim làm nhà.

Đôi ta trăm tuổi cùng già,

Con tằm khác kén cùng là chung nong.

Chữ đồng tạc núi ghi sông…

Như vậy, Tản Đà đã xây dựng cho mình một phong cách nghệ thuật độc đáo và cũng là một cống hiến không kém phần quan trọng làm biến chất thơ cổ điển, đó là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa ngôn ngữ văn học bác học và ngôn ngữ văn học dân gian, sự chuyển hoá các hình thức thức thơ ca cổ điển để cho có chất dân gian sâu đậm từ ngôn ngữ bác học với những luật lệ nghiêm ngặt trở thành ngôn ngữ dân gian thanh thoát, giản dị và phóng túng.

Sau Tản Đà, giai đoạn 1932-1945, Thơ Mới xuất hiện với hầu hết những bài thơ mang tâm trạng u buồn man mác của số đông công chúng lúc bấy giờ. Nguyễn Bính xuất hiện ở thời khắc đó, ngưới ta biết đến Nguyễn Bính với một hồn thơ lai láng nét đẹp chân quê, thơ ông thường rất mộc mạc, bình dị chứa đựng tình cảm thiết tha sâu lắng. Nguyễn Bính có nhiều sáng tác thàng công ở thể lục bát, hình ảnh ca dao – dân ca được vận dụng rất nhiều, nhịp chẵn được phát huy một cách triệt để

Sáng trăng/ chín nửa vườn chè,

Một gian nhà nhỏ/ đi về có nhau.

Vì tằm/ tôi phải/ chạy dâu,

Vì chồng/ tôi phải/ qua cầu đắng cay.

               (Thời trước - Nguyễn Bính )

Vẫn là những câu lục bát cổ truyền nhưng ở Nguyễn Bính cách sáng tạo biến thể khác nhau khi gieo vần cộng với việc khéo léo dùng những từ ngữ giản dị và cách ngắt nhịp lẻ nhiều đến mức khác thường gây sự hấp dẫn với người đọc:

Từ ngày/ cô đi lấy chồng,

Gớm/ sao có một cánh đồng mà xa.

Bờ vào/ cây bưởi không hoa,

Qua bên nhà/ thấy bên nhà/ vắng teo.

                   (Qua nhà - Nguyễn Bính )

Như vậy, tuy chịu ảnh hưởng của ca dao nhưng thơ Nguyễn Bính vẫn có một bản sắc riêng: Nguyễn Bính sử dụng thể thơ lục bát một cách nhuần nhuyễn, sáng tạo. Sẽ rất cá biệt nếu trong thơ lục bát xuất hiện những nhịp lẻ và sau Nguyễn Du, Nguyễn Bính đã làm được chuyện đó, ông không bị lẫn với các nhà thơ dân gian là nhờ ở điểm ấy. Có thể nói, thơ lục bát của Nguyễn Bính được sáng tạo trên cái nền của ca dao xưa và phát triển thêm để nâng nó lên tầm cao thời đại .

Ở một phương diện khác, so với lục bát ca dao, dấu ấn của cái "Tôi"-phong cách cá nhân - được xem như một đòi hỏi không thể thiếu khi các nhà thơ vận dụng thi pháp ca dao để sáng tác. Thực tế đã chứng minh, sau sự vang vọng của thơ lục bát Huy Cận, ít ai được thành công như Nguyễn Duy. Xuất hiện từ năm 1972-1973 khi đang mặc áo lính với: Tre Việt Nam, Bầu trời vuông, Đàn bầu … Nguyễn Duy đã tạo ấn tượng bởi lối suy nghĩ táo bạo, sắc sảo, tinh tế. Tình cảm đậm đà được thể hiện trong hình thức thơ dân tộc giản dị, tự nhiên rất gần các mô tuýp ca dao:

Thôi ta về với mình thôi,

Chân trời dành để chim trời nó bay.

                     (Bài thơ áo trắng )

Cũng giống như các nhà thơ trước đây, Nguyễn Duy dùng nhiều ca dao một cách rất tự nhiên, đúng chỗ, ca dao đọng rất sâu trong thơ ông, tạo nên tiếng nói vừa thắm thiết vừa hồn nhiên, vừa thân thiết gần gũi, vừa mơ hồ xa xăm. Nguyễn Duy sử dụng ca dao nhưng không phải sử dụng một cách hững hờ làm duyên mà thường đẩy đến tận cùng ý tứ, buộc người đọc phải hiểu sâu sắc thêm, chú ý thêm đến một góc hiểu mới. Cũng sử dụng nhiều yếu tố ca dao như Nguyễn Bính nhưng ở Nguyễn Duy có những đột phá, những bước tiến mới. Đó là khi tác giả viết thường ở đầu câu, đó là khi tác giả chia câu lục thành nhiều dòng :

Tre xanh

Xanh tự bao giờ

chuyện ngày xưa, đã có bờ tre xanh?

                    (Tre Việt Nam )

Không những thế, kết cấu trùng điệp và ngôn ngữ đậm màu sắc hiện đại được Nguyễn Duy sử dụng rất thành công :

…Cái lưng em sụm bất ngờ,

Tứ chi anh lỏng thỏng quơ rụng rời.

Điều đáng chú ý hơn nữa là Nguyễn Duy đã kế thừa việc ngắt nhịp lẻ trong thơ lục bát, nhưng ở ông, nhịp lẻ không phải dùng để diễn tả những cảnh ngộ ngang trái mà được dùng chủ yếu để thể hiện sự khoẻ khoắn, trẻ trung:

Thức là ngày/ ngủ là đêm,

Vẫn xin em/ chớ làm sao giữa trời.

Tóm lại, cũng tiếp thu lục bát ca dao nhưng Nguyễn Duy không rập khuôn mà có sáng tạo, bộc lộ bản sắc riêng của mình - ảnh hưởng của ca dao nhưng không bị hoà tan mà trái lại ông càng tỏ rõ tính sáng tạo của mình.

*

Thơ lục bát Việt Nam là một trong những thể thơ mang đậm tính dân tộc, tồn tại từ đời này sang đời khác. Thơ lục bát không giống với bất kỳ thể thơ nào khác bởi ở lục bát người ta có thể vừa cảm nhận được tính truyền thống dân dã, vừa cảm nhận được những nét hiện đại.

Thơ ca Việt Nam từ xưa đến nay luôn là phương tiện tuyền đạt nội dung tốt nhất, đem lại những giá trị nhận thức, giá trị thẩm mỹ cho con người. Thơ lục bát Việt Nam đã làm được điều đó trong suốt chặng đường từ lục bát ca dao đến lục bát hiện đại.

Tuỳ từng thời kỳ mà lục bát phát triển nhiều hay ít. Trải qua các thời kỳ có thể nhận thấy lục bát có mặt ở hầu hết các giai đoạn quan trọng, chứng tỏ sức sống bền bỉ cùng thời gian. Trong thể thơ lục bát, thường thì các tác giả sử dụng thi pháp ca dao làm nền tảng. Tuy nhiên, ở mỗi bài thơ, lục bát có thêm một "bộ cánh" mới, hợp thời, hợp với thị hiếu và tư duy người đọc.

Lục bát ca dao chưa có những đặc sắc riêng, nó là những khuôn mẫu, những nền tảng cho lục bát giai đoạn sau phát triển. Lục bát trung đại là sự kế thừa lục bát ca dao đồng thời sáng tạo thêm lối gieo vần, ngắt nhịp. Sau Nguyễn Du, Tản Đà, Nguyễn Bính,… nhà thơ Tố Hữu lại nâng lục bát lên thêm một bậc với những âm điệu, ngôn từ, hình tượng phong phú góp thêm cho dòng thơ Việt Nam nhiều tác phẩm có giá trị cao, được người đọc hôm nay và mãi đến sau này yêu thích và mến mộ.

Có được những thành tựu đó là do lục bát mang những nét đặc sắc nghệ thuật riêng: gần gũi với ca dao – dân ca, ngôn ngữ lời nói đọc lên như là câu hát, lời ru … làm cho đời sống tinh thần của người Việt Nam thêm sinh động và sảng khoái. Khó có một thể thơ nào có được những điểm riêng độc đáo như lục bát. "Bởi vậy, cái âm hưởng lục bát từ bao đời dường như trở thành một âm hưởng ít nhiều mang tính chất tượng trưng cho xóm làng dân dã, cho tâm tình người nông dân Việt Nam". Câu thơ 6/8 mượt mà, êm ái như lời ru cùng với niêm luật chặt chẽ, phối thanh hài hoà, vần vè nhịp nhàng,v,v… là tất cả những nét riêng, độc đáo mà qua lao động, qua sáng tác, người Việt Nam đã tạo dựng được. Bên cạnh đó, "bản thân thơ lục bát là thơ cách luật, nhưng nó lại cho phép linh hoạt chấp nhận mọi sự tìm tòi, sáng tạo về âm luật trong hoạt động sáng tạo nên các bài thơ cụ thể. Mặt khác, khả năng biểu đạt nội dung của nó khá linh hoạt, vừa trung tính vừa có thể chuyên biệt hoá tuỳ thuộc vào những trường hợp vận dụng cụ thể" . Lục bát Việt Nam xứng đáng với danh xưng thể thơ truyền thống của dân tộc là như vây.

Tăng Tấn Lộc