Tùy theo đặc điểm cấu tạo của ngôn ngữ từng dân tộc mà hệ thống nhịp điệu trong thơ, sắc thái tu từ, cách vận dụng ngôn ngữ mang những nét khác nhau. Tiếng Việt là loại hình ngôn ngữ đơn lập - âm tiết tính (ngôn ngữ không biến hình, mỗi tiếng đều mang một thanh điệu và hầu như đều có nghĩa) trong đó mỗi đơn vị âm tiết cơ bản đều là đơn vị của từ. Điều này tạo điều kiện thuận lợi cho việc hạn định số từ trong nội bộ dòng thơ. Trong cơ cấu âm luật của các thể thơ của ca dao mà đặc biệt là thể lục bát, các tiếng (âm tiết) là chất liệu tạo dựng để từ đó mọi yếu tố âm luật trong thơ được hình thành với lối gieo vần, ngắt nhịp, phối điệu mang mầu sắc đặc trưng của thể thơ. Nghĩa là nếu âm tiết là đơn vị hiệp vần thì các yếu tố âm điệu (bằng và trắc) trong một âm tiết là nhân tố thể hiện hình thức phối điệu của âm luật thể thơ; còn sự phối hợp chuyển động các nhịp theo số lượng các âm tiết là nhằm tạo cho lời ca dao có được vẻ đẹp hài hòa trên dưới giữa các dòng thơ. Có thể nói, thành phần cấu tạo của âm luật thi ca nói chung và ca dao nói riêng là sự thể hiện của hình thức cấu trúc ngôn ngữ với sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố âm tiết và thanh điệu tiếng Việt, trong đó âm tiết đóng vai trò là đơn vị tối thiểu đo độ dài của nhịp và của dòng, là thành phần tạo sắc thái vần điệu của thể thơ; còn thanh điệu được biểu hiện với chức năng tạo dựng thế đối lập trầm bổng trong dòng thơ. Rõ ràng, với ngôn ngữ đặc trưng, tiếng Việt đã tạo sắc thái riêng trong hình thức thể hiện của âm điệu thơ ca Việt Nam. Những ngôn ngữ biến hình của các nước châu Âu, như vần thơ Nga là một ví dụ (đơn vị tham gia hiệp vần là một từ hoặc lớn hơn một từ, có nghĩa là yếu tố hiệp vần trong thơ có thể là một âm tiết nhưng cũng có thể là nhiều âm tiết) thì không thể có điều kiện để sản sinh ra những thể thơ truyền thống như lục bát và song thất lục bát. Và mặc dù, ở mức độ tương đối, thơ Việt Nam có phần gần gũi với câu thơ cổ Trung Quốc do sự giống nhau về tiếng nói đơn âm tiết, về quy luật bằng trắc, về thanh điệu, song chính nhờ những mầu sắc đặc trưng của ngôn ngữ tiếng Việt với hệ thống nhịp điệu, sắc thái tu từ... mà thơ ca Việt Nam vẫn luôn mang một phong cách riêng đậm đà bản sắc dân tộc. Nhà thơ Chế Lan Viên đã từng nhận xét về ngôn ngữ tiếng Việt đó là “một thứ tiếng đơn âm nhưng đa thanh, làm cho câu thơ vừa ngắn gọn, vừa có tính chất âm nhạc” (4).

     Có thể nói, ngôn ngữ đa thanh giàu nhạc tính của tiếng Việt là cơ sở nhạc điệu của thơ ca, mà trong dân ca, ta thấy rõ nhất qua những bài hát mang phong cách nói hay ngâm. Và “sự hình thành các kiểu giai điệu này gắn rất chặt với cơ sở ngữ âm tiếng Việt và các hình thức thơ ca... Càng lùi lại khởi điểm phát triển của giai điệu dân ca thì mối quan hệ giữa nó với ngữ âm và các hình thức thơ ca càng rõ nét và gắn bó”(5).

     3. Ngôn ngữ diễn xướng trong ca dao

     Nghiên cứu khía cạnh diễn xướng của ngôn ngữ “không phải là sự tập hợp, thậm chí không phải là tìm hiểu những dấu hiệu biểu lộ của hình thức giao tiếp ngôn ngữ đơn thuần như là biểu tượng, từ, câu mà hơn thế đó là sự trình bày, sự phát ra của những biểu tượng, từ, câu qua hình thức biểu diễn của hành động, lời nói”(6). Như vậy tìm hiểu khía cạnh diễn xướng của ngôn ngữ tức là tìm hiểu ngôn ngữ của hành động, ngôn ngữ của hình thức biểu diễn, ngôn ngữ bộc lộ cảm xúc, ngôn ngữ miêu tả... Ngôn ngữ diễn xướng trong ca dao được thể hiện qua một số hình thức sử dụng ngôn ngữ cơ bản của một số thủ pháp nghệ thuật trong ca dao.

     Hình thức sử dụng ngôn ngữ đối thoại và độc thoại

     Độc thoại là hình thức kết cấu đơn giản nhất trong thơ ca trữ tình dân gian nhằm biểu đạt một cách trực tiếp, giản dị, tự nhiên những ý nghĩ tâm tư tình cảm của các nhân vật trữ tình. Ở dạng này, nội dung của lời ca hướng vào một ý lớn với ngôn ngữ mang tính tự sự. Hình thức này thường được sử dụng trong sinh hoạt dân ca nghi lễ phong tục và dân ca lao động. Đó là những câu hát với những lời lẽ trang trọng kể về sự tích, ca ngợi công đức các anh hùng trong dân ca nghi lễ: