Thi pháp là những gì làm nên tính độc đáo riêng biệt về phương diện phẩm chất nghệ thuật của tác phẩm, tác giả.

Thi pháp Văn học dân gian là toàn bộ các đặc điểm về hình thức nghệ thuật, về phương thức và thủ pháp miêu tả, biểu hiện về cách cấu tạo đề tài, cốt truyện, phương pháp xây dựng hình tượng con người…trong tất cả các thể loại trong đó thi pháp ca dao có những đặc trưng riêng biệt, đặc biệt là thể thơ trong ca dao.

 Đọc toàn bộ sáng tác ca dao người ta dễ dàng nhận ra có ba thể thơ tác giả dân gian thường sử dụng để sáng tác. Vậy đó là những thể thơ nào và cách sử dụng ra sao?

1.   Thể thơ lục bát

Thể thơ lục bát còn gọi là thể thơ sáu-tám bao gồm dòng trên sáu tiếng và dòng dưới tám tiếng. Một bài lục bát có số dòng không hạn định, vần bằng; tiếng cuối của câu lục hiệp với tiếng thứ sáu của câu bát, tiếng thứ tám của câu bát hiệp với tiếng thứ sáu của câu lục tiếp; cứ như thế đến hết bài lục bát.

Ví dụ:

Trên trời có đám mây xanh

Ở giữa mây trắng, xung quanh mây vàng

Ước gì anh lấy được nàng

Để anh mua gạch Bát Tràng về xây

Xây dọc rồi lại xây ngang

Xây hồ bán nguyệt cho nàng rửa chân…

Đa số ca dao được sáng tác theo thể lục bát. Theo thống kê của các nhà nghiên cứu có hơn 90% lời thơ trong ca dao được sáng tác bằng thể thơ này. Nhịp điệu thơ lục bát về cơ bản là nhịp chẵn 2/2/2, 2/4/2, hoặc 4/4 để diễn tả những tình cảm thương yêu, buồn đau…

Người thương/ ơi hỡi/ người thương

Đi đâu/ mà để/ buồn hương/ lạnh lung

nhưng khi cần diễn đạt những điều trắc trở, khúc mắc, mạnh mẽ, đột ngột hay tâm trạng bất thường, bất định thì có thể chuyển sang nhịp lẻ 3/3, 1/5, 3/5…đây là một dạng của lục bát biến thể:

Chồng gì anh/ vợ gì tôi

Chẳng qua là cái nợ đời chi đây

Lục bát biến thể là «  những câu ca dao có hình thức lục bát nhưng không khít rịt trên sáu dưới tám mà có sự co giãn nhất định về âm tiết »( dẫn theo Lê Đức Luận), về vị trí hiệp vần…Hiện tượng lục bát biến thể là vấn đề đáng chú ý trong ca dao, chúng ta có thể xem xét một số trường hợp :

a.   Câu lục biến thể tăng tiếng :

-Có khi là câu cảm :

Con gà rừng tốt mã khoe lông

Chẳng cho đi chọi, nhốt lồng làm chi !

Thầy mẹ ơi, con đã đến thì,

Mười bảy mười tám chẳng cho đi lấy chồng

Bây giờ người có, con không

Thấy chúng, thấy bạn, cực lòng con thay !

-Có khi sử dụng số đếm biểu thị không gian, thời gian :

Ba bốn bữa rày anh có bụng trông

Kẻ lên người xuống cũng không thấy nàng.

…….

Phần lớn câu lục biến thể tăng tiến đều bắt nguồn từ dụng ý nghệ thuật của tác giả dân gian mà cách nói phổ biến là : giảng giải, phân trần. Điều này buộc phải kéo dài câu và dùng nhiều vế câu cùng một dòng thơ. Một số câu lục biến thể có sự chêm xen các từ khẩu ngữ đệm vào, đây là một đặc điểm của thơ hát nói.

b.  Câu lục biến thể giảm số tiếng

Loại biến thể này lời ca như những câu châm ngôn, có lời như một tục ngữ. Lời thơ xúc tích, hàm nghĩa mang tính triết lý nhân sinh, những nhận xét sắc sảo về những vấn đề cuộc sống, sinh hoạt, tình yêu.

-Mật ngọt chết ruồi

Ai mà đến đấy thời người say sưa

-Người khôn chóng già

Người dại lẩn quất vào ra tối ngày.

-Thương mài nhớ liều

Như ai dán đạo bùa yêu trong lòng

c.Câu bát biến thể tăng tiếng

Thường ở dạng này thông tin thường chứa nhiều thể hiện sự suy tưởng diễn giải, giữa hai vế câu có sự liên tưởng hoặc tương ứng về nghĩa. Khác với câu lục, câu bát có thể kéo dài tự do có thể là vì do đặc trưng về số dòng, số tiếng của thơ lục bát.

  -Gái đâu có gái lạ lùng

Chồng chẳng nằm cùng, nổi giận đùng đùng ném chó xuống ao.

   Ta rằng ta chẳng có ghen

Chồng ta, ta giữ, ta nghiến, ta nghiền, ta chơi.

-  -Hoa kia thơm lửng, thơm lừng

Dặn con ong kia đừng chởi nhởi, dặn con bướm đừng xôn xao.

Câu bát biến thể giảm tiếng số lượng không đáng kể nên không được xem xét ở đây.

d.   Cả hai câu biến thể

Mang những đặc trưng chung của kiểu câu lục và câu bát biến thể và có những đặc điểm sau  như câu suy luận nhiều vế, câu kết hợp nhiều kiểu câu, khuôn lục bát không rõ ràng, câu nặng tính khẩu ngữ, thường là câu dồn chứa nhiều thông tin, ranh giới câu lục thường xâm lấn câu bát hoặc ranh giới chức năng của hai câu không rõ ràng.

-Hạt lúa vàng, hạt thóc cũng vàng

Anh yêu em, bác mẹ, họ hàng cũng yêu.

-Một mai con cóc lết, con ếch bò

Con nai quỳ, con thỏ chạy một giò, em hỡi có nên ?

-Đêm năm canh thổn thức, ngày sáu khắc ra vào

Tôi buồn riêng vì phận phòng đào lẻ loi.

….

Từ những đặc trưng cấu trúc ngữ nghĩa trên có thể thấu về cơ bản thể thơ lục bát vẫn là thể thơ nền nã, chỉnh chu với những quy định rõ ràng về vần nhịp, về số tiếng mỗi dòng thơ, về chức năng đảm trách của mỗi câu trong thể. Tuy vậy cũng có lúc câu lục tràn sang câu bát, câu lục và câu bát dài quá khổ,  có khi xê dịch phối thanh, hiệp vần…đó là dạng lục bát biến thể. Sự biến đổi đó là do nhu cầu biểu đạt tình cảm ngày càng phong phú, đa dạng phá vỡ khuôn hình 6/8 thông thường. Tuy nhiên dù phá khuôn hình, âm luật, cách gieo vần của thể thơ lục bát cơ bản vẫn giữ nguyên. Đó là dấu hiệu đặc trưng cho ta nhận biết nó vẫn là thể lục bát.

2 Thể song thất lục bát hay lục bát kết hợp

Đây là thể thơ kết hợp giữa thể song thất và thể lục bát

-Thứ nhất là dạng song thất lục bát ở dạng này bài thơ ít nhất là một khổ bao gồm hai dòng đầu là 7, hai dòng sau là 6/8 :

Thang mô cao/ bằng thang danh vọng

Nghĩa mô trọng / bằng nghĩa chồng con

Trăm năm nước chảy đá mòn

Xa nhau nghìn dặm dạ còn nhớ thương

-Thứ hai là dạng lục bát gián thất, nghĩa là hai câu 6/8 rồi đến hai câu 7:

Trèo lên cây bưởi hái hoa

Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân

Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc

Em có chồng rồi anh tiếc lắm thay.

……

-Dạng thứ ba là hai câu lục bát đầu cuối, xen giữa là hai câu thất:

Đêm qua nguyệt lặn về tây

Sự tình kẻ đấy người đây còn dài

Trúc với Mai/Mai về Trúc nhớ

Trúc trở về/ Mai nhớ Trúc không

Bây giờ kẻ Bắc người Đông

Kể sao cho xiết tấm lòng riêng tư.

Thể thơ này thường lặp đi lặp lại, cuộn trào như ngọn sóng phù hợp cho việc diễn tả tâm trạng buồn đau của nhân vật trữ tình. Thể song thất và lục bát kết hợp nhau là cho tình cảm vốn đa chiều, phức tạp được thể hiện có hiệu quả rõ rệt với cách nói đa giọng, nhiều cung bậc và gam màu. Chính những đặc trung của thể thơ góp phần thể hiện nội dung của bài ca dao được sâu sắc và diễn đạt nhiều chiều cung bậc cảm xúc của chủ thể trữ tình.

3. Thể vãn

Thể vãn là đặc trưng trong hát dặm Nghệ Tĩnh. Mỗi câu thơ thường gồm 4,5,6 chữ và vần chân :

Công đôi ta thề thốt

Kể đã mấy niên rồi

Lòng đã quyết lúa đôi

Nhất ngôn nói hẳn lời

Đừng bốn chốn ba nơi

Đững trăng gió chào mời

Trăng nhiều trăng rạng rỡ

Trăng nhiều đèn rạng rỡ

Thể vãn kết hợp với thể lục bát làm cho tiết tấu và vần điệu thơ phong phú, có khả năng diễn đạt những cung bậc khác nhau của tình cảm.

Nào khi mô em nói với anh

Sông cạn mà tình không cạn

Vàng mòn mà nghĩa không mòn

Nay chừ nước lại xa non

Đêm nằm tơ tưởng héo hon ruột tằm

Thể lục bát kết hợp với thể vãn tạo cho bài ca có thế vững chắc, là điểm nhẫn kết vấn đề, ngăn lại dòng kể lan man của thể vãn.

Tháng giêng tháng hai, tháng ba, tháng bốn

Tháng khốn, tháng nạn

Đi vay, đi dạm

Được một quan tiền

Ra chợ Kẻ Giêng

Mua con gà mái về nuôi

Nó đẻ ra mười trứng

Một trứng: ung

Hai trứng: ung

Ba trứng: ung

Bốn trứng ung…

…

Chớ than phận khó ai ơi

 Còn da lông mọc, còn chồi lên cây.

Ngoài ra còn có thể hỗn hợp, thể này kết hợp các đặc trưng của các thể khác nhằm diễn đạt nhiều cung bậc cảm xúc của nhân vật trữ tình. Trong ca dao, thể này sử dụng không nhiều.

Nói tóm lại, đặc trưng thể thơ trong ca dao suy cho cùng là diễn đạt tâm trạng nhiều chiều của nhân vật trữ tình. Tuy theo cảm xúc, cung bậc mà chọn lựa một thể thơ phù hợp. Thông thường người bình dân hay mượn thể loại văn vần này để bày tỏ nỗi lòng, tâm trạng của mình trong cuộc sống, sinh hoạt, tình yêu… do vậy thể thơ chủ yếu của ca dao vẫn là thể lục bát. Vì thể thơ này có khả năng diễn đạt tất thảy những cung bậc cảm xúc mà những con người thấp cổ bé họng không biết chia sẻ cùng ai. Việc sang tạo thể thơ độc đáo này thể hiện đời sống tinh thần phong phú của người bình dân, rất nhiều nhà thơ thành công nhờ thể thơ này. Ngày nay thể lục bát trở thành niềm tự hào của dân tộc Việt Nam.

                                                      Bùi Thị Kim Phượng

(nguồn Đại học Duy Tân)