Thằng Bờm có cái quạt mo 

Phú ông xin đổi ba bò chín trâu 

Bờm rằng: Bờm chẳng lấy trâu 

Phú ông xin đổi ao sâu cá mè. 

Bờm rằng: Bờm chẳng lấy mè 

Phú ông xin đổi một bè gỗ lim. 

 Bờm rằng: Bờm chẳng lấy lim 

Phú ông xin đổi con chim đồi mồi

 Bờm rằng: Bờm chẳng lấy mồi 

Phú ông xin đổi nắm xôi, Bờm cười.

          (Đây là văn bản khá phổ biến ở các sách Văn học dân gian, có thể còn nhiều dị bản khác).

           Trong kho tàng ca dao Việt Nam, Thằng Bờm là bài ca dao rất phổ biến, có lẽ trẻ già, bé lớn đều thích, đều thuộc. Mỗi người có sự cảm thụ khác nhau về cái hay của  bài ca dao độc đáo này. Dưới đây xin được góp thêm một cách cảm nhận về bài ca dao Thằng Bờm.

          Bài ca dao ra đời trong xã hội phong kiến, phản ánh những mâu thuẫn giữa bọn địa chủ bóc lột và người nông dân nghèo khổ. Và Thằng Bờm không thể hiểu đơn giản là một đứa bé nhà quê mà là hình ảnh tượng trưng cho cách ứng xử của người nông dân xưa với bọn phú ông gian xảo. Thằng Bờm mang dáng dấp  một truyên ngụ ngôn,  chứa đựng triết lí sống của người nông dân trong xã hội phong kiến.

         Ngày ấy,giai cấp thống trị, bóc lột luôn xem người nông dân  khờ dại và ngu dốt, rất dễ bị bắt nạt, lừa gạt. Nhưng qua bài Thằng Bờm, cha ông ta đã minh chứng cho điều ngược lại. Họ có thể là  thiếu tiền, thiếu học  nhưng không hề thiếu  vốn sống, thiếu sự khôn ngoan, thông minh trong ứng xử với bọn Phú ông.

         Đọc Thằng Bờm ta như nghe một câu chuyện vui đầy kịch tính.

         Nói đến Thằng Bờm, ta dễ liên tưởng đến một đứa bé con nhà nông dân , một đứa bé hồn nhiên chất phác. Thằng bé chỉ có một món tài sản thô sơ, quê mùa, chỉ là cái quạt mo, nhưng là thứ cần thiết và đắc dụng trong mùa hè. Trẻ em khi đọc bài này, nhiều em cứ ngỡ cái quạt ấy là cái quạt thần, quí báu lắm. Nhưng thật ra, đó chỉ là cái quạt mo cau bình thường - mà mo cau thì rụng đầy đường làng ngõ xóm. Rất dễ dàng làm cái quạt mo nếu chịu bỏ ra chút công sức. Nhưng Phú ông thì muốn có mà không muốn bỏ ra công sức. Bọn chúng có muốn chừa cho người nghèo cái thứ gì!  Hành động xin đổi  của phú ông chính là thực hiên âm mưu  chiếm đoạt ấy.

         Hãy thử tưởng tượng, trong một buổi trưa oi nồng, thằng Bờm ngồi phe phẩy quạt mo dưới bóng tre xanh, thật mát mẻ và khoan khoái!  Tình cờ lão Phú ông đi ngang, và thấy, và thèm muốn cái quạt , thế là lão nảy ra ý định chiếm lấy cái quạt của thằng bé. Chắc lão nghĩ rằng , lừa một thằng bé mà có khó gì. Lão đã chẳng lừa được bao nhiêu người khôn ngoan khác trong đời lão rồi đấy thôi. Vậy là lão lên tiếng :

                                Thằng Bờm có cái quạt mo
                          Phú ông xin đổi ba bò chín trâu.
        Phú ông đã dùng vật chất để dụ dỗ lòng tham của Bờm. Hắn quá biết  rằng “Dưới cái mồi thơm tất có con cá chết”. Nhưng rồi hắn ngỡ ngàng. Thằng Bờm đâu dễ bị lừa gạt. Cái mồi thơm “Ba bò chín trâu” ấy không làm Bờm mê đắm. Nó cũng học được lời răn dạy cuả cha ông, đừng nên “thả mồi bắt bóng”. Vì thế Bờm đã lắc đầu và  trả lời bằng một câu nói nhỏ nhẹ mà dứt khoát:

                                Bờm rằng : Bờm chẳng lấy trâu.

Lão Phú ông  chắc đã tưng hửng vì  bất ngờ. Nhưng lão đâu có chịu thua, lão khôn róc đời, không dụ được cái này, thì ta dụ cái khác, thế nào mà chẳng có cái làm thằng bé mê tít:

                          Phú ông xin đổi ao sâu cá mè.

        Nhưng rồi  sau bốn lần thả câu, món mồi cứ thay đổi ngày càng ít hơn nhưng cụ thể hơn, thiết thực hơn mà thằng Bờm vẫn thản nhiên lắc đầu:
                               Bờm rằng : Bờm chẳng lấy mè
                          Phú ông xin đổi một bè gỗ lim.
                              Bờm rằng : Bờm chẳng lấy lim
                          Phú ông xin đổi con chim đồi mồi

                             Bờm rằng : Bờm chẳng lấy mồi .
        Hãy tưởng tượng cái vẻ ung dung, có dáng bề trên của  Bờm và cái vẻ xun xoe, ngon ngọt của kẻ dưới là phú ông mà thấy hả hê vì sự chín chắn, khôn ngoan của nó.   Phú ông  lúc này vẫn kiên nhẫn ,vẫn nhún nhường, nài nỉ, xin đổi cho bằng được cái quạt mo.

        Ở đây đã có sự đổi vai, Thằng Bờm nghèo khổ đang đứng trên mà chọn lựa mà quyết định cái mình muốn, nó có quyền lắc đầu từ chối, có quyền cho lão nhà giàu một bài học cay đắng : Không phải có tiền là mua được tất cả.  Tưởng tượng đến cái mặt tiu nghỉu vì thất bại của hắn mà xem, thật đáng thương hại!

 Rõ ràng Bờm đâu có ngu ngốc. Nó không đổi cái quạt mo nhỏ bé  mà nó đang có, đang hiện hữu trên tay, lấy cái lớn hơn, quí giá hơn mà xa ngoài tầm tay bởi vì nó học được bài học của cha ông “ Tham thì thâm”.

        Thế là sau bốn lần xin đổi, Phú ông cũng không thể gạt được thằng Bờm. Lần này lão khôn ngoan hơn, lão  chuyển sang xin đổi một thứ thiết thực, cụ thể hơn đối với nó:

                           Phú ông xin đổi nắm xôi, Bờm cười.

         Nụ cười của Bờm mới đẹp làm sao. Xin đừng nghĩ rằng mọi việc đã ngã ngũ, Bờm đã đồng ý chịu đổi. Bờm chỉ cười thôi mà.

         Bờm cười .Nụ cười ấy chứa đựng điều gì? Phải chăng Bờm thú vị vì đã dồn ép được lão Phú ông . Không cho hắn nói những điều dối trá thường ngày, phải trở về với cách nói chân thật của người nông dân. Phải trả sự vật trở về với giá trị thật của nó. Cái quạt mo chỉ đáng giá với cái nắm xôi. Đó là sự trả giá nghiêm túc và sòng phẳng, có thể chấp nhận được.

Xin hãy đọc lại bài ca dao:

                                  Thằng Bờm có cái quạt mo
                             Phú ông xin đổi ba bò chín trâu
                                  Bờm rằng : Bờm chẳng lấy trâu 
                             Phú ông xin đổi ao sâu cá mè.
                                 Bờm rằng : Bờm chẳng lấy mè
                             Phú ông xin đổi một bè gỗ lim.
                                 Bờm rằng : Bờm chẳng lấy lim
                             Phú ông xin đổi con chim đồi mồi
                                 Bờm rằng : Bờm chẳng lấy mồi
                             Phú ông xin đổi nắm xôi, Bờm cười.

          Xin hãy giữ lại nụ cười của thằng Bờm trong tâm hồn chúng ta để mà hả hê, mà thán phục, mà quí trọng một bài học ngụ ngôn của cha ông ta gửi cho con cháu đời sau qua bài Thằng Bờm: Hãy sống đơn giản và chân thật, đừng tham lam thả mồi bắt bóng mà bị bọn  gian ác, xấu xa lừa gạt. Bài học ấy hẳn vẫn còn giá trị trong thời buổi kinh tế thị trường hôm nay!

Nguyễn Bá Phiếu

(Email: ngbphieu@gmail.com)