1.Lục bát vần trắc:

Lục bát vần trắc không phải là điều gì mới lạ vì rải rác ta đã thấy xuất hiện trong ca dao tục ngữ rất sớm, ngày cả những câu thành ngữ đã thấy xuất hiện những thanh trắc nằm ở vị trí cuối câu hay những vi trí được coi là thích hợp cho ăn vần với vế sau cùng câu.

Đẹp vàng son  ngon mật mỡ

Thứ nhất phao câu thứ nhì đầu cánh

Việc người thì sáng  việc mình thì  quáng

Rồi trong những khổ ca dao dài hơi. Ta cũng thấy sự biến thể của cách gieo vần và sử dụng thanh trắc khá thành công trong một số trường hợp. Tuy nhiên khi sử dụng  thanh bằng  mà gieo vần ở vị trí khác thì cấu trúc của câu cũng thay đổi theo trong khi đó để gieo vần thanh trắc cấu trúc của câu thơ sẽ thay đổi rõ nét  hơn.

2. Lục Bát biến thể:

'Biến thể' có nghĩa là thể thức được thay đổi. Có nhiều cách biến thể trong thơ lục bát:

a. Biến thể vần bằng (thay đổi cách gieo vần ở câu Bát): Chữ cuối của câu lục cùng vần với chữ thứ 'tư' của câu bát chứ không phải với chữ thứ 'sáu' như luật thông thường. Theo lối biến thể này, luật bằng trắc ở các chữ thứ hai và thứ sáu trong câu bát cũng phải thay đổi, tức là hai chữ này phải thuộc vần 'trắc' chứ không phải vần 'bằng' như trong luật gieo vần.

Thí dụ như câu sau đây trong bài ca dao 'Tát nước':

... Áo anh sứt chỉ đã lâu
Mai mượn cô ấy về khâu cho cùng
Khâu xong anh sẽ trả công
Ít nữa lấy chồng anh lại giúp cho...

            Chữ thứ tư trong câu 'bát' cuối cùng là chữ 'chồng' vần với chữ 'công' của câu 'lục' phía trên. Thêm nữa, chữ thứ hai, tức chữ 'nữa' và chữ thứ sáu, tức chữ 'lại', là các tiếng trắc thay vì tiếng bằng.

b. Biến thể vần trắc: Chữ cuối của câu lục và chữ thứ sáu của câu bát cùng là âm trắc và hiệp vần với nhau. Thông thường, cách biến thể này chỉ được sử dụng trong hai câu dẫn nhập của bài. Những câu kế tiếp sẽ theo đúng luật thơ. Chẳng hạn như bài ca dao sau:  

Tò vò mà nuôi con nhện
Đến khi nó lớn, nó quện nhau đi
Tò vò ngồi khóc tỉ ti
Nhện ơi nhện hỡi, mày đi đằng nào?

Trong kho tàng ca dao, chúng ta cũng bắt gặp một số câu biến thể vần trắc gieo vần ở chữ thứ tư thay vì chữ thứ sáu trong câu bát:

Nước ngược, anh bỏ sào ngược
Anh chống chẳng được, anh bỏ sào xuôi

Trèo lên cây bưởi hái hoa

Bước sang vườn cà ta hái nụ tẩm xuân

Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc

Em đi lấy chồng anh tiếc lắm thay…

Tuy nhiên hầu hết tác phẩm thường sử dung thanh bằng để gieo vần cho thể thơ lục bát, họa hiếm ta mới thấy xuất hiện vần trắc. Vần bằng đã chứng tỏ một sự linh hoát khá tinh tế và dài hơi. Những tác phẩm có thể chỉ có 2 câu đến vài ngàn câu và Truyện kiều là một minh chứng.

Và sau đó là những nỗ lực của dòng chảy văn học cải biên lục bát suốt cả hàng thế kỷ này đến thế kỷ kia cho đến cận đại cũng chỉ là sự nỗ lực sử dụng những ngôn ngữ cho hợp với các đề tài thời thượng hơn, nhưng chủ yếu vẫn là vần bằng. Từ một dòng thơ mộc mạc sâu nặng mà duyên dáng của nhà thơ “Chân Quê” đến một  số câu thơ bay bổng của nhà thơ Tản Đà. Rồi các Nhà thơ mới thì lục bát vẫn là thể thơ ghi lại những chân tình một cách sắc nét và thành công, đọng lại những thành tựu rất đáng trân trọng.

Ở cuối thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21, đã có biết bao nỗ lực cách tân lục bát của nhiều tác giả đã để lại những nét mới mẻ trong giòng thơ lục bát, từ các cách như ngằt giòng, vắt giòng, thay đổi nhịp phách theo cảm xúc và tứ thơ muốn chuyển tải, nhưng rất hiếm và gần như không có những bài thơ vần trắc phổ biến. Ngay cả những tác giả rất cá tính như Bùi Chí Vinh, Nguyên Duy,Trương Nam Hương v.v… và đến như lão tiền bối Bùi Giàng thì cũng:

Một hôm gầu guốc gầm ghì

Hai hôm gần gũi cũng vì ba hôm

Bôm ha? đạn hả? bao gồm

Bồm gao gạo đỏ bỏ gồm gạo đen.

Như vậy có nghĩa là với thể thơ lục bát vần trắc chỉ có thể áp dụng cho những trường hợp đặc biết nào đó. Trong thực tế thì ngày cả thể thơ song thất lục bát (có quan niệm cho rằng đây là sự biến thể của lục bát) cũng chỉ có tác phẩm “Chinh phụ Ngâm” là dài được vài trăm câu là cùng. Điều đó chứng tỏ ngôn ngữ trong thơ lục bát quả thật là thích hợp với vần bằng. Nhưng do sự thôi thúc muốn tìm tòi sâu về thể thơ Lục bát, lòng khao khát muốn góp một chút nét chấm phá cho thể thơ truyền thống, đồng thời cũng muốn trả lời với một số tác giả than phiền về sức sống của lục bát về sự thích hợp cho những đề tài đòi sự căng cứng và mạnh mẽ… Đề tài tuy xưa, nhưng dù sao cũng là đề tài còn nhiều thách thức, cần trao đổi và cần phải dụng công rất nhiều.

Vì còn cần thời gian trải nghiệm và trong khuôn khổ phần một của loại bài “Tản Mạn Lục Bát Vần trắc”. Tác giả xin ngưng phần lý thuyết và xin hẹn trong các bài ở những phần sau. Bây giờ xin mời quý thi hữu cùng góp ý cho một số bài lục bát vần trắc  dưới đây:

1. ĐIỆU MÚA THẦN

Tượng múa trăm tay nghìn mắt

Động tác tế thần giăng mắc bùa mê

Nan hóa nan hoa kể lể

Vạn nẻo đường về vạn bể vạn sông

Gió hú muôn trùng lồng lộng

Hỗn mang tĩnh tĩnh động động không cùng

Những tay lượn… rùng rùng… rụng

Thân lững lờ… lơ lửng… chúm vạn hóa

Điệu thần nhắc nhở minh họa

Chúng nhân mê hoan… loa loá… mắt nhìn…

Đường cong tuyệt mỹ lim dim…

2. PHẬT TÍNH

Con Cáo dâng hoa tiến Phật

Phật Tổ lật đật… gật gật… xí xóa!

Con Cáo bỗng dưng nổi đóa:

- “Không có chúng tôi! Sao dọa nhân gian?”

Con Cáo sẵng giọng bửa càn:

-  “Tất cả luận thuyết sẽ tàn sẽ tạ!”

Con Cáo oằn mình nghiệt ngã

Khao khát vô lượng bát nhã vô thường

Thế rồi… Nó ngộ ngàn phương!

(Trích trong 100 bài ”Lục Bát Vần Trắc”)

Thoại Nguyên

467/32 Nơ Trang Long.P. 13. Quận Bình Thạnh TP. HCM

Điện thoại: 0982430675

Email: vietnguyenlong@gmail.com