Sông không đến, bến không vào,
Lơ lửng giữa trời, làm sao có nước?

     Nghĩa là đố một sự vật gì, tả vật ấy mà không nói ra.Thường câu đố Việt Nam được kết cấu do mấy kỹ thuật sau đây:

     a. Phương pháp ví von

     Lấy một đồ vật tương tự làm tỉ ngữ để tượng trưng một vật khác. Sự vật nhiều khi nhân hóa một cách ngộ nghĩnh lý thú:

     Cái mõ và dùi mõ với óc trừu tượng giàu tưởng tượng của dân quê đã biến thành hai bố con:

Con đánh bố, bố kêu làng
Làng chạy ra, con chui bụng bố.

     Cũng theo phương pháp đó, miếng cau đã thành ra người đàn ông trần trụi, và miếng trầu biến thành thiếu phụ đỏm dáng:

Chồng có phép giơ bụng ra ngoài,
Vợ có tài thắt lưng cho gọn.

     b. Phương pháp chơi chữ

     Câu đố nhiều khi còn tài tình, thú vị ở chỗ tìm được một chữ có hai ba nghĩa khiến người ta phải suy nghĩ để nhiều khi tìm ra được nghĩa ngay với những tiếng có trong câu đố.

Trùng trục như con chó thui,
Chín mắt, chín mũi, chín tai, chín mồm.

     Thực ra chỉ là con chó thui: mắt, mũi, tai, mồm bị thui chín hết cả.

Ngả lưng cho thế gian nhờ,
Vừa êm vừa ấm lại ngờ bất trung (Cái phản).

     Hay

Đêm đêm che gió cho người,
Chẳng thương thời chớ lại cười rằng ngu (Cái dại).

     Là câu tả cái phản và cái dại thần tình, ngộ nghĩnh biết bao!

     c. Đố tục giảng thanh

Do tính cách tinh nghịch, nhiều khi ta gặp những câu đố tục nhưng ý nghĩa lại thanh… Như câu trích ở trên:

Ăn đàng miệng, ra đàng lưng,
Động mó đến sừng thì vãi *** ra. (Cái bào gỗ)

     3. Nội dung câu đố

     Như đã nói trên, câu đố Việt Nam là một sản phẩm của đại chúng bình dân, nghĩa là của dân quê mộc mạc làm ra trong lúc bận chân, bận tay, nên hầu hết là những cái họ gặp dưới mắt, hay những cái xẩy đến hàng ngày trong công việc của họ: là những đồ vật quen dùng, cái áo, cái nón, cái chổi, cái điếu, cái nhà, cái phản, cái bào, cái mõ, cái trống, cái dại… là những công việc vặt vãnh, những cử chỉ thường nhật… là những cảnh trí ở chung quanh, quen thân với họ như con trâu, cây chuối, cây rau xam, buồng cau, miếng trầu với cau tươi, mặt trăng, bóng trăng…

     Chỉ ngần ấy thứ quen quen thôi, chứ ít khi có những câu đố lạ. Thường thường những câu đố đó hoàn toàn có tính cách dân quê. Phải là những dân ở đồng ruộng mới nghĩ ra được. Những câu đố đó, người thị thành không hiểu được.

    a. Câu đố với tinh thần dân tộc.

     Câu đố Việt Nam biểu hiện tinh thần dân tộc Việt Nam không nguyên vì chỗ chỉ mình người Việt Nam hiểu biết được câu đố Việt Nam đang khi người ngoại quốc không tài nào hiểu được.

Đọc câu đố ta còn rút ra được hai sự trạng sau đây tả đúng tâm tình hay tinh thần Việt Nam.

     b. Tinh thần trào lộng

     Không đâu cái trào lộng được biểu lộ một cách rõ ràng như ở câu đố.

     Nhìn một sự vật bao giờ người Việt Nam cũng tìm ra được một cái gì ngộ nghĩnh để gieo một nụ cười. Người phương Tây, ít sống đời đoàn thể, nên ít có dịp mà tán tỉnh, cười đùa với nhau, nhưng dân chúng Việt Nam suốt quanh năm hầu phải sống cái đời tập đoàn: hết mùa lúa đến mùa cói, mùa ngô, mùa dưa…

     Rồi, sau những năm chung sống với nhiều dân tộc, chúng tôi đã có dịp nhận thấy cái tính cười đùa, pha trò của người Việt Nam. Thực nhiều khi khí quá. Một tụi sinh viên Tàu hay Phi hội nhau ít khi họ tán tỉnh, nhưng một tụi Việt Nam họp nhau là y như tán xiêu cửa đổ nhà.

     c. Tinh thần quan sát và sáng kiến

     Người ta thường ỷ lại, lắp lại như sáo cái ý tưởng khinh miệt người Việt của mấy nhà khảo cứu Pháp, cho dân chúng Việt Nam thiếu óc sáng kiến. Thực ra, ta phải nói ngược lại. Nếu sáng kiến là con đẻ của quan sát thì người ta lấy lẽ gì mà bảo dân Việt thiếu sáng kiến? Nếu có thiếu sáng kiến thì chỉ ở phía mấy nhà văn cử nghiệp bị nho giáo đầu độc làm hại bản năng, chứ đối với cả một dân tộc mà sức chống đối nho giáo rất mãnh liệt thì óc sáng kiến rất nẩy nở. Họ luôn luôn mở mắt và trái tim để đón gió bốn phương, tìm ra trong cảnh thiên nhiên những định luật chi phối đời sống họ như ta sẽ thấy khi khảo về ca dao, tục ngữ. Ở đây chúng tôi chỉ nhấn mạnh về điểm: người Việt Nam có tài quan sát rất tinh tế để miêu tả lại sự vật một cách giàu hình ảnh:

Người da nhẵn thín như bào
Chín rồi vàng óng một màu như tơ
Một vùng ngan ngát hương đưa
Gợi thương cô Tấm chuyện xưa bồi hồi (Quả thị)

------------------------

Nguồn: Vietnam Review

Lucbat.com biên soạn